چگونگی پیدایش بندر لاور
قسمت ششم
در سرزمین خشک و نیمه‌خشک ایران، آب همواره مهم‌ترین عامل شکل‌گیری و تداوم مراکز سکونتی بوده است. از دیرباز، دسترسی به منابع مطمئن آب شیرین تعیین‌کننده مکان استقرار شهرها، روستاها و حتی کوچ‌نشینان بوده است. این واقعیت جغرافیایی-اقلیمی، ایرانیان را به استادان مدیریت و مهندسی آب تبدیل کرد؛ هنری که در قالب قنات‌های شگفت‌انگیز، سدها و شبکه‌های آبیاری پیچیده، تمدنی درخشان را در دل نواحی تفتیده آن متجلی ساخت.
دوره ساسانیان را می‌توان اوج هنر مهندسی آب در ایران باستان دانست. شاهان ساسانی با درک اهمیت حیاتی آب در توسعه کشاورزی، رونق اقتصادی و تثبیت قدرت، توجه ویژه‌ای به احداث قنات، کاریز، بند و آب‌بند داشتند. این سازه‌های آبی نه تنها نیازهای روزمره را برطرف می‌کرد، بلکه امکان کشاورزی گسترده و ایجاد سکونتگاه‌های پایدار در مناطق دورافتاده را فراهم می‌آورد. بسیاری از این بناهای آبی چنان مستحکم ساخته شدند که قرن‌ها پس از فروپاشی ساسانیان نیز به کار خود ادامه دادند.
روستای بندری لاور به شکل واحه‌ای در ساحل خلیج فارس شکل گرفته است. یکی از علل اصلی جذب و اسکان گروه‌های مختلف انسانی در این نقطه ساحلی، وجود آب شیرین کافی بوده است. در منطقه‌ای که به طور کلی با کمبود منابع آب شیرین مواجه است، لاور به لطف منابع آبی خود به مکانی مناسب برای سکونت و معیشت تبدیل شد.
منابع آبی لاور عمدتاً شامل چاه‌ها و خانی‌ها (چشمه‌های کوچک آب شیرین که در گویش محلی به آن‌ها خنی می‌گویند) بوده‌اند. با این حال، شواهد تاریخی و باستان‌شناسی نشان می‌دهد که در دوره ساسانیان، سدی بر رودخانه فصلی “بست‌خانه” احداث شده بود که بخش عمده‌ای از آب مورد نیاز اهالی را تا قرن‌ها تأمین می‌کرد. این سد نماد دیگری از تخصص ساسانیان در مدیریت منابع آب و تطبیق آن با شرایط محلی بوده است.
اگرچه خانی‌های آبی لاور امروزه به فراموشی افتاده‌اند، اما چاه‌های متعددی در این روستا وجود داشته که نام و مکان آن‌ها همچنان در خاطره جمعی اهالی زنده است و علاوه بر تأمین آب مورد نیاز اهالی، بخشی از حافظه تاریخی بندر و هویت فرهنگی اهالی به شمار می‌رود. این چاه‌ها همگی دیواره‌ای از سنگ و ساروج دارند که سبک معماری ان‌ها یادآور بنای قلعه دختر است.
شاید مهم‌ترین این چاه‌ها، چاه “دِریش‌کَت” است. وجه تسمیه آن را باید در دو بخش جستجو کرد: “کَت” که به معنای مکان مسکونی خانواده‌های گسترده ایرانی در عهد ساسانی است، و “دِریش” که ظاهراً اشاره به نام فرد یا موضعی دارد که امروزه به طور دقیق بر ما معلوم نیست. این نامگذاری نشان‌دهنده ریشه‌های عمیق سکونت در این منطقه و احتمالاً تداوم حضور جمعیتی از دوره ساسانی است.
دیگری چاه “زکریا” است که وجه تسمیه آن، محل بحث و مجادله میان اهالی بندر بوده است. برخلاف دریشکت که نامی باستانی به نظر می‌رسد، یافته‌های جدید نشان می‌دهد که “زکریا” عنوانی متأخر است که بر این چاه قدیمی اطلاق شده است. بر اساس روایت کهنسالان محلی، از جمله کسانی که خود از لاور مهاجرت کرده‌اند، زکریا یکی از سنگتراشان قدیمی بندر بوده که چندین نسل پیش، در این روستا می‌زیسته است. وی معروف به “زکریا بن یحیی” بوده و سال‌ها در معدن مجاور این چاه به سنگتراشی اشتغال داشته است. چنان که اهالی برای اشاره به این چاه، به تدریج از نام وی استفاده کردند و نام اصلی آن به فراموشی سپرده شد.
برای نسل امروز ممکن است این پرسش پیش آید که چگونه در اطراف این چاه که امروزه تا شعاع حدود سیصد متری آن را ماسه‌های روان فراگرفته، فردی به سنگتراشی مشغول بوده است؟ پاسخ این پرسش در تحولات محیطی متأخر نهفته است. بر اساس شواهد محلی، ماسه‌های روان اطراف این حلقه چاه از زمانی انباشته شده‌اند که اسکله بندر ساخته شد؛ یعنی از دهه ۱۳۶۰ خورشیدی که اسکله صیادی در مکان کنونی احداث گردید. این اسکله به عنوان مانعی در مسیر باد و جریان ماسه‌ها عمل کرد و باعث توقف و انباشت تدریجی ماسه‌های روان در این محدوده شد. بنابراین، منظره امروزی، بازتابی از شرایط تاریخی دورتر نیست، بلکه پیامد دخل و تصرف انسانی در دهه‌های اخیر است.
به طور خلاصه می‌توان گفت که روستای بندری لاور، نمونه‌ای کوچک اما گویا از تعامل دیرینه انسان ایرانی با چالش کم‌آبی و یافتن راه‌حل‌های خلاقانه برای غلبه بر آن است. از سد ساسانی بر رودخانه بست‌خانه تا چاه‌های دریشکت و زکریا، هر یک روایتی از تلاش برای استقرار و تداوم زندگی در این نقطه ساحلی هستند. حفظ خاطره این منابع آبی، حتی زمانی که برخی از آنها کارکرد اصلی خود را از دست داده‌اند، نشان‌دهنده اهمیت نمادین و هویتی آب در حافظه جمعی جامعه است. لاور به ما یادآوری می‌کند که تاریخ سکونت در ایران، پیوندی ناگسستنی با تاریخ مدیریت و احترام به آب دارد.
ادامه دارد…
با من بمان
مهدی حاج‌حسین محمودی